به همت دفتر امور نخبگان و استعداد های برتر حوزه علمیه، طرح جامع شهید بیاضی زاده ، گروه علمی فقه نظام فرهنگ ، هنر و رسانه پژوهشگاه فقه نظام و با همکاری مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام نشستی با موضوع «بررسی بازنمایی معصومین و مقدسین علیهم السلام در سینما و تلوزیون بر اساس اضلال و هتک حرمت محترمات» برگزار شد. ارائه دهنده این جلسه حجه الاسلام و المسلمین استاد محمدعلی حیدری عضو گروه علمی فقه فرهنگ مدرسه عالی حوزوی ولی امر علیه السلام و ناقد جلسه جناب استاد دکتر عبد الکریم خیامی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام و دبیر جلسه حجه الاسلام و المسلمین دکتر نهاوندی مدیر گروه فقه ارتباطات ، هنر و رسانه مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام بود.
در ابتدای جلسه دکتر نهاوندی بعد از تبریک ایام و خوش آمدگویی به حضار و اساتید خاطر نشان کرد: نکاتی در بحث تصویر گری حضرات معصومین وجود دارد که امروزه مسئله فیلم و مدیوم هایی که در آثار نمایشی وجود دارد، در بستر های گوناگون زمینه و بستر گفتمان فرهنگی را ضریب می زند؛ به همین دلیل حوزه نفوذ و تاثیر گذاری بیش از گذشته بوده است. امروزه جریان وهابیت به ویژه شبکه ان بی سی شروع به تهیه فیلم معاویه نموده که در ماه رمضان می خواهد پخش کند و تصویر بسیاری از نقش صحابه و من جمله امیر المومنین علیه السلام می کند که نقش حضرت را به شخصی داده اند که در فیلم های قبلی اش هم جنس باز بوده است. این جریان وهابیت نشانه گستره این بحث است و پر چالش و پر دغدغه بودن آن است. موضوع انتخاب شده بررسی بازنمایی معصومین در سینما و تلوزیون است. فقها در این منظومه اتفاق نظر دارند که هرچه مصداق هتک شود حرام است و مثل آیه الله جوادی می فرمایند: بازیگر شخص معصوم باید اهل نماز و روزه باشد و مثل مرحوم بهجت می فرماید: باید در این خصوص حرامی اتفاق نیافتد.
حجه الاسلام محمد علی حیدری در مورد تصویر گری حضرات معصومین خاطر نشان کرد: این موضوع آدابی دارد که باید بدان پرداخته شود، فقه موجود و فقه معروف و مصطلح به دنبال اجرای مقولات دینی نیست بلکه به دنبال حکم فقهی است. در خصوص همین موضوع بازنمایی و چهره سازی از معصومین آیا صحیح است یا نیست؟ به صورت قضیه شرطیه و حقیقیه پاسخ می دهد که اگر هتک حرمت است جایز نیست و اگر هتک نیست جایز است. اگر اضلال باشد جایز نیست و اگر نباشد جایز است. آیا فقه ما ابزار و شیوه ای دارد که این پدیده هتک است یا نیست، اضلال است یا نیست؟
پاسج روش مند نداده اند، این پژوهش در صدد این است که برای شناخت هتک و اضلال چه روش هایی وجود دارد؟
اصل حکم فقهی هتک و اضلال را مفروغ می گیریم، گرچه این جای بحث فقهی دارد.
از برخی از نظریات ارتباطات و رسانه و فرهنگ می خواهیم استفاده کنیم. ابتدا نظریات ارتباطات و شناخت مخاطب است. که نتیجه فقه ما فتوایی است یا جزءی و خارجی و در ضمره حکومتی خواهد بود. ابتدا باید بپردازیم به نظریات ارتباطات و شناخت انحاء مخاطبین وقتی چنین پدیده هنری صورت می گیرد و اجرا می شود، با انواع مخاطبین و چه رده سنی و از نظر دین داری، باید بررسی نمود. طیف های مختلف مخاطبین با سنین و سواد رسانه ای مختلف و میزان اعتقاد مختلف فیلمی دیده می شود و برای دیدن اینکه اضلال هست یا نیست باید همه طیف ها دیده شود. مثلا فیلمی که شخصی با سواد رسانه ای پایین می بیند و بسیاری از پیام های رسانه ای به طوری دیگر مخابره می شود و این فیلم در همه جا پخش می شود و افراد با سواد رسانه ای کمتر نیز می بینند و این موجب اضلال می شود یا خیر؟
لذا اگر عتقاد خیلی بالا باشد اضلال ندارد ولی هتک ممکن است باشد. میزان سواد دینی نیز خیلی نقش دارد، اگر کم باشد و اصلا چه بسا اعتقادی به عصمت معصوم ندارد و بازیگر خارجی معروف و برند این نقش را بازی می کند چه بسا بگوید خیلی خوب شد که این شخص این نقش را بازی کرد و برایش موجب هتک نیست، ولی موجب اضلال است. لذا باید انواع مخاطبین از جهت سن و سواد رسانه و سواد دینی و اعتقاد دینی سنجیده شوند. نسبت به هر یک اضلال اتفاق می افتد یا خیر؟
اگر در هریک از این طیف ها اتفاق بیوفتد قطعا موضوع محقق است. در موضوع ارتباط کلامی این بحث مطرح است ارتباط غیر کلامی برای شناخت فرهنگ مطرح کرده اند که نماد ها و نشانه هایی دارند که فرهنگ ها را باید شناخت و مورد مطالعه قرار داد در بحث فقهی خود باید خیلی از نظریات ارتباط را به بحث بگذاریم که ماهیت ارتباط کلامی و غیر کلامی چیست؟ در این بحث ها تحلیل دیده نمی شود و مثل دانش علم اصول و فلسفه تحلیلی که مباحثی در این زمینه دارند، این موارد دیده نمی شود.
ارتباط غیر کلامی این است معنای محدد و مشخص به مخاطب منتقل نمی شود ولی در ارتباط کلامی معنای محدود و مشخص ارائه می شود. اگر سئوال از شخصی شود به صورت بله یا خیر، بگوید تکلیف روشن است، ولی سر تکان دادن این معنا روشن و واضح نیست که مرادش دقیقا چیست. مثلا گفته می شود فلانی در مجلسی بلند شد و خیلی احترام کرد. ازنوع برخواست خیلی احترام متوجه می شود ولی دیگری می گوید نه معمولی بود و خیلی احترام نکرد، یا کسی بگوید طور خاصی بلند شد که معلوم است مشکلی داشت. این ارتباط مربوط به کلمه و کلام نیست. همه استعارات از مقولات غیر کلامی است. برای رساندن سخاوت به زیادی آش و غذا و هیزم است و سخاوت مستقیم نیست که فلانی کثیر الرماد است سخاوت را مستقیم نگفته است.
بازیگری ارتباط غیر کلامی است مثلا شخص معصوم که سابقه نقش همجنس باز داشته، این در ذهن مخاطب معنا ایفا می کند. در ذهن و نقش های سابق و زندگی او و حالاتی که از این شخص ایجاد می شود و نوع نگاه متکبرانه یا مهربانانه به جهت ذهن مخاطب است، بازیگر در این ارتباط غیر کلامی پیام های بی شماری را منتقل می کند که قابل کنترل نیست که یاد چه کسی می افتد، این زمینه هتک را ایجاد می کند، اینکه امام معصوم را کسی تلقی می کند که مناسب حضرت نیست، این امر در عده یا بخشی محقق می شود. مثلا اگر ۱۰۰ میلیون مخاطب داشته باشد و ۱۰ درصد برداشت هتک کنند، عنوان هتک محقق است و تعداد افراد زیاد است و اصلا سازنده می داند، این درصد اتفاق می افتد و اضلال و گمراهی اتفاق می افتد.
نکته دیگر تفاوت انحاء نمایش ها در بازنمایی کامل و عدم بازنمایی کامل است. فرمایش آیه الله جوادی در فیلم پیامبر با آقای مجیدی فرمودند: بازیگر اگر مومن و متعهد باشد آنچنان که در تعزیه علما ایراد نمی گرفتند، اشکالی ندارد و حتی معراج پیامبر را در بچگی ما اجرا می کردند.
دکتر محمدی در تفاوت بین تعزیه و تئاتر خاطر نشان کرد:
در تعزیه ما مقوله فاصله گذاری داریم و یان فاصله گذاری به صورت هوشمند در تعزیه اتفاق افتاده است که مخاطب باور نکند این شخص همان شخصیت اصلی است و این شخص روضه خوان آن شخص مقدس است و این روضه خوان امام حسین است و یا این شخص شمر نیست. علت این امر این است که در تعزیه با زبان محاوره صحبت نمی کند و زبان شعر است، سبب می شود این فاصله ایجاد می شود و مخاطب می داند این واقعه کربلا نیست و این شخص به صورت مدور باید حرکت کند و شعر بخواند و در عالم واقع این طور نیست، جنگ ها در تعزیه جنگ نیست و نماد جنگ است.
در تعزیه رعایت تناسب سنی نمی شود و مثلا پیر مردی نقش حضرت عباس را بازی می کند و کسی اشکال نمی کند که چرا تناسب سنی ندارید؟ موسیقی تعزیه نقش زیادی در فاصله گذاری دارد و نقش اشقیاء موظف به روضه خوانی است و کلام امام حسین را بازگو می کند و اگر گاهی می بینیم مردم حمله می کنند و اعتراض می کنند، معلوم است این فاصله گذاری نبوده است. تعزیه نمایش نیست و روایت و روضه خوانی است و این تفاوت بین تعزیه و سینما اینطور نیست و باید در سینما کاری کند که باور کند این معصوم است. در سینما باید زخم واقعی باشد و جلوه های ویژه باید طوری باشد که واقعی دیده شود.
این نکته نیز باید عرض شود که فاصله گذاری در رسانه دقیق است در نمایش تعزیه یک رسانه گرم است و در تلوزیون رسانه سرد است و لذا صحبت هایی که برای تعزیه بیان شد برای حضور است و خیلی از فاصله گذاری ها از بین می رود.
در ادامه دکتر خیامی به ارائه نقد ها و نظر خود پرداخت و افزود: نقاط کور و گره داری در مسئله وجود دارد که نیاز دارد فقه بدان بپردازد. این موضوعی است که چالش جدی دارد چراکه سکانس های پر هزینه ای وجود دارد و به جهت همین محذور پخش نشده است. باید به نتیجه روشنی رسید که در جهان رسانه ای شده، ما عقب نمانیم و بتوانیم در تبلیغ دینی موثر باشیم.
نکته اول واژه بازنمایی برای این مجلس جایگزین کنید بازنمایی موسع تر از بازیگری است. همه غالب ها و ساختار های رسانه ای و همه ژانر ها، همه درجه ای از بازنمایی دارد و همین مجلس در شبکه ای پخش شود، بازنمایی است باز نشر در هر پلتفرمی بازنمایی است؛ البته بازنمایی درجاتی دارد ولی همه بازنمایی است. در مورد بازنمایی صحبت نمی کنیم.
نکته دوم: فاصله گذاری هم مراتبی دارد و هر آنچه که موجب شود، مخاطب با احساس واقعی بودن فاصله بگیرد. فاصله گذاری است بله در تعزیه در میانه نقش به دلائل متعدد ممکن است حاضرین و تماشا گران متوجه شوند آن نیست ولی هر نوع تصنع و ضعف فنی و تکنیکی در هر اثر رسانه ای، درجه ای از فاصله گذاری است و اگر شخصی در فیلمی خوب بازی نکند، واقعی بودن آن داستان را انکار می کند و دور می شود. در غیر نمایشی هم همین است وقتی یکی از مجریان تلوزیون در شب ۲۲ بهمن که موضوعش این نیست گفتند در مورد دهه فجر و اینها چیزی بگویید، زمنیه برنامه چیز دیگری بود و متنی آماده شد و بگوید لابلای اجرا و گفت و گو و کارشناسی کاغذش را برداشت و با لحن و سبک دیگری گفت پس فردا که مناسب پیروزی است باید شرکت کنید و بعد گفت خوب حالا ارتباط داریم با فلانی این فاصله گذاری را ایجاد کرد. پس فاصله گذاری سکته یا ضعف یا خارج طبیعی شدگی باشد و هرنوع خروج از فرایند طبیعی شدگی فاصله گذاری است و در همان جا دیده شده است که شمر را زدند و حتی کشته شده است و فاصله گذاری فایده ای نداشته است و حتی فیلمی که به شدت ضعف حال آدم بد شده باشد.
نکته دیگری که باید دقت شود همه شرایط و توصیف و تبیین نمی توان در همه جا یکی باشد. ممکن است اگر برخی ویژگی ها در مورد خود قرآن و روایات صدق کرد در جایی دیگر آن ویژگی و فاصله گذاری موثر نباشد، اگر قرآن نیز رسانه است که عده ای قائل هستند رسانه مکتوب است، اگر آن مخاطبین و طیف وجود دارد ولی در روایات ممکن است چنین نباشد و یا منبر هم طیف هستند و فاصله گذاری قبلی نمی تواند باشد یا فاضله گذاری نمایشی نمی تواند باشد، در منبر نمی توانیم روایتی را زیبا مطرح کنیم و برخی از ویژگی های کلامی و غیر کلامی و واقع نمایی در آن نباشد و در برخی از ارتباطات رسانه ای سنتی ما نیز چنین است. آنجا نیز باید این فاصله گذاری و واقعیت پنداری حل شود.
استاد خیامی در مورد رابطه های کلامی و غیر کلامی و تفاوت بین این دو و مثالی که استاد حیدری به استعاره زدند و آن را غیر کلامی دانستند اشاره ای کردند و خاطر نشان کرد: در اتباطات کلامی و غیر کلامی آیا میتوانیم ممیزه ها را در ابهام بدانیم؟ یا اراده موثر است؟ یا میزان کنترل شدگی یا میزان شفافیت می تواند وجه ممیزه باشد؟ در تعیین مرز دقیق میان کلامی و غیر کلامی موضوع اختلافی است. بعضی کلمات و کلمه را کلامی میدانند و غیر آن کلامی نیست و مجاز و استعاره در کلام کلامی می شود، مثلا در برخی موارد ارتباط غیر کلامی شفاف تر از غیر کلامی است. مثال های زیادی داریم که ارتباط کلامی می شود ولی حرکات دست و پا نشان دهنده خیلی از مطالب است. مراد جدی در غیر کلامی چینن است. بنابرین تعیین مرز باید کمک شود که وجوه ممیزه را روشن کنیم که محل تردید نباشد.
مباحث دیگری نیز وجود دارد: مواردی که واگذار به عرف شده است، نیاز به تببین بیشتری دارد که با علم منطق نباید اشتباه گرفته شود. کاربرد قواعد منطق برای عرف زیبنده است و دانش ارتباطات آن را می گیرد و در منطق این را یاد می گیریم. نکته دیگر چه بسا برای برخی از مخاطبین پس از دیدن این فیلم موجب شود محبت بیشتر شود و فاعلان با اراده ایجاد ارادت کار کرده اند و ۹۰ درصد ارادتمند شدند ولی ۱۰ درصد نشدند ولی باز هم مضل و هتک کننده است؟ اگر ۱۰۰ میلیون در معرض ۱۰ فیلم هستند به قصد هتک و هر یک به درصدی اضلال دارد و برخی ممکن است بشوند یا نشوند و یا بازیگری در نقش ائمه باشد و صورت نمایی علی الاطلاق مشکل است و یا بخشی از بدن یا تنها صدا دار بودن نیز موحب هتک است؟ بنابراین سئوال باید خرد شود سپس بدان پرداخته شود؟
در ادامه دکتر حیدری به پاسخ ایرادات دکتر خیامی پرداخت و خاطر نشان کرد:
فراموش کردم بگویم محدوده مقدسات و معصومین در این بحث کجاست؟ ما دو معصوم در رسانه داریم: معصوم کلامی و اعتقادی و معصوم فرهنگی شده. هتک حرمت صورت ذهنی است که افراد دارند، این امر ذهنی در مورد امام معصوم هتک اتفاق می افتد. در برخی موارد قطعا هتک نیست و بازنمایی با رویکرد چهره سازی در مورد نوح پیامبر ممکن است هتک نباشد، معصوم فرهنگی شده علقه ذهنی وجود دارد و روضه حضرت نوح نداریم و یا حضرت یونس نداریم، ولی در مورد حضرت معصومه داریم چراکه مردم با حضرت صحبت می کنند وحاجت می گیرند.
نکته دیگر ارتباط کلامی و غیر کلامی روشن است که محور کلام است و در مورد استعاره ارتباط کلامی نیست؛ مثلا از کسی بپرسند عالم کیست؟ بگوید: عالِم مرحوم امام بود، این غیر کلامی است که در مقام تعریف است. در مورد تعزیه نیز خاطر نشان کرد: قدیم مطرح می شد که منبری باید روضه بخواند و مداح باید همان روضه را در غالب شعر بازگو کند چون توان انتخاب واژه ندارد و به ارتباطات غیر کلامی و کلامی توجه ندارد. نکته ای در انتها مطرح نمودند: بازنمایی اگر با رویکرد چهره سازی باشد و موجب محبت به معصوم شود، اینجا تزاحم است و حرف درستی است و خواستیم از باب اضلال صحبت کنیم و امر به معروف و اعانه بر برّ و تقوی و غیره صادق است، باید بررسی شود در صورت تزاحم کدام مقدم است؟ ممکن است ۱۰ درصد اضلال داشته باشد و تزاحم بین عناوین مثبت و منفی دیده می شود. در نتیجه به حکم حکومتی می رسیم که هتک اتفاق می افتد و ممکن است زمانی آنقدر سواد رسانه ای پیشرفت کند که این را مرتبط با معصوم نبیند.
